Hoe een roemrijk schrijver te worden? Voor een antwoord op deze vraag konden liefhebbers terecht bij één of meer van de zestig letterkundige genootschappen die de Republiek tussen 1750 en 1800 telde. Deze taal-, dicht- en beschouwende genootschappen werden door particulieren in het leven geroepen uit onvrede over het literaire peil. Gevestigde en aankomende dichters en redenaars verzamelden zich er. De verenigingen waren ambitieus, idealistisch en eensgezind in hun schrijfadvies. Dat luidde: Beschaven!
Beschaven was niet een bijvijlen van eikaars werken, maar een kwestie van inhoud. De tweeduizend leden die in de loop der jaren waren betrokken bij deze genootschappen - studenten, predikanten, artsen, juristen en kooplieden, maar ook regenten, arbeiders en vrouwen - hoopten met inhoudelijk verantwoorde poëzie bij te dragen aan de verlichting van Neêrlands burgers. Waar het merendeel van de leden de verenigingen financieel steunde, daar sleep een minderheid daadwerkelijk de pennen.
Deze schrijvende elite dacht de publieke opinie te kunnen beïnvloeden door te dichten over breed maatschappelijke onderwerpen. Het vaderland, zedenkunde en een verlicht christendom stonden in het brandpunt van de belangstelling. Prijsvragen als De beste burger, De ware liefde tot het vaderland en De beste opvoeding der jeugd ten nutte van dit Gemeenebest moesten burgers aanzetten tot kritisch denken. In Amsterdamse genootschappen als ‘Felix mentis’ en ‘Concordia et libertate’ werden de maatschappelijke ontwikkelingen op de voet gevolgd en in welsprekend proza becommentarieerd.

Toen Nederland in 1780 in oorlog raakte met Groot- Brittannië kreeg het beschavingsideaal een grimmiger aanzien. Dienden de genootschappers voorheen het vaderland, nu richtten ze zich op ware vaderlanders. Literaire genootschappen veranderden in platformen voor politieke propaganda. Er kwamen er steeds meer. De meeste genootschappen keerden zich tegen het stadhouderlijk bewind. Ondanks de strenge censuur uitten dichters hun onvrede in krachtige taal; de moderne intellectueel was geboren.
Beschaven! geeft inzicht in de denkwereld van achttien- de-eeuwse letterkundige genootschappen. Discussies over onsterfelijkheid, rijm, metrum, Vondel, klassieke literatuur en vooruitgang in de letteren lieten zich daarin moeiteloos combineren met religieuze vraagstukken en nationale belangen.
Marleen de Vries (1966) was verbonden aan de vakgroep Historische Letterkunde van de universiteit van Amsterdam. Sinds 1991 publiceert zij over letterkundige genootschappen en achttiende-eeuwse literatuur.