In deze bundel humanistische verkenningen wordt humanisme gezien als een zoektocht van mensen naar hun verhouding tot zichzelf, de anderen en de wereld vanuit een drietal uitgangspunten:
- de eigen autonomie en de daarbij behorende verantwoordelijkheid op je nemen.
- je gerichtheid op én afhankelijkheid van andere mensen aanvaarden.
- de wortels in jezelf en je eigen natuur zoeken met behulp van ervaring en kennis uitsluitend door jezelf en met de anderen opgebouwd.
Humanisme wordt hierbij niet gezien als een ideologie of als een doctrine.
Deze zoektocht is een voortzetting van een héél oude humanistische traditie, begonnen bij Michel de Montaigne.

Allereerst wordt met korte columns vanuit dat humanistisch perspectief commentaar gegeven op een groot aantal spraakmakende kwesties en literatuur daarover. Zo komen aan de orde: Erasmus' Zotheid, een sprankelende bron van Hollands en Europees humanisme, waar én christendom én modern humanisme geen weg mee weet; het door Peter Sloterdijk failliet verklaarde humanisme;
Dohmens levenskunst; Kunnemans bevrijding van het verlangen; de beperkingen van de eeuwigdurende dialoog; het verschil tussen horizontaal en verticaal geloven naar aanleiding van de bekering van Willem Jan Otten; de bezwering van de doodsangst door geloof en overspelige seks bij Jon Updike; het verlichtingsfundamentalisme van Paul Cliteur; de arrogantie en onnozelheid van moderne atheïsten en sciëntisten als Ronald Plasterk en Herman Philipse; een vergelijking tussen Nietzsche en Montaigne; het troosteloze van de schoonheid bij Wim Kayzer; het verschil tussen sciëntisme en atheïsme bij ongelovigen en nog een aantal andere thema's. Deze humanistische verkenningen zijn bedoeld voor de ontwikkelde, kritische leek waarbij zoveel mogelijk filosofische vaktaal wordt vermeden of in ieder geval uitgelegd.

Vervolgens zijn er humanistische verkenningen, die zich meer bezig houden met vragen vanuit een humanistisch perspectief . Behandeld worden vragen als: Wat is lijden? Waarom hebben humanisten het meer over vriendschap dan over zorgen? Wat is eigenlijk atheïsme? Wat gebeurt er als de dood in je huis komt? Is autonomie mogelijk, als je zo afhankelijk van de ander bent? Wat is de rol van de vernedering in de omgang tussen mensen? Wat is geluk en zin? Wanneer lopen authenticiteit en zelfontplooiing uit op egocentrisme? En andere gelijksoortige vragen.

Deze vragen waren een voorbereiding op het laatste deel van het boek.
Allereerst is er in een wat langer essay kritiek op een eenzijdig ontplooiingshumanisme en wordt de noodzaak van een tweedimensionaal humanisme aan de orde gesteld waarbij de bestaansbedreiging in de vorm van dood, lijden en kwaad onderdeel worden van een humanistisch mensbeeld.
Vervolgens gaat het om de vraag: hoe radicaal is het humanisme eigenlijk? Is het kleine humanisme van Harry Kunneman wel genoeg om je te positioneren in een tijd dat we in oorlog zijn. Uitgebreid wordt een tocht beschreven door het traditionele, moderne en postmoderne landschap. Na een discussie over mensbeelden en humanistische mensbeelden in het bijzonder, bijvoorbeeld over een humanistische visie op levensmoed, volgt er dan een analyse van de armetierige humanismediscussie in Nederland.

Wij blijven steken in een armzalige discussie, omdat we vastgeplakt zitten aan postmodernisme en aan Nietzscheaanse noties. Er is allang een nieuw mensbeeld van de tweede moderniteit, dat jonge mensen hanteren en waarop een nieuwe humanistische visie ontwikkeld kan en moet worden. In dat mensbeeld van de tweede moderniteit wordt afscheid genomen van het optimisme over de redelijkheid van de mens, zijn universele ethische uitgangspunten en het geloof in internationale afspraken, zoals dat in de eerste moderniteit is en was. Daarvoor in de plaats ontwikkelt zich een mensbeeld, waarbij redelijkheid én gevoel zich uitdrukken in vitale belangen, waar niet naar waarheid gezocht wordt, maar naar datgene wat concreet werkt en waar mensen gezien worden als vitale dieren. Strijd en competitie worden gezien als een wezenlijk onderdeel van het menselijk bestaan en als noodzakelijk voor een voortdurende aanpassing aan een voortdurend veranderende samenleving. Wij moeten een humanistische verhouding vinden tot dit essentialistische mensbeeld , dit grote nieuwe verhaal van de tweede moderniteit. Strijd en competitie zijn slechts dan mogelijk, als ze bij ons als sociale, onderling afhankelijke dieren gecompleteerd worden door het vitale belang van vertrouwen, samenwerking en vriendschap. De instrumentele rede is slechts mogelijk naast de empathische rede, de noodzakelijke nieuwe jas van de rede in de tweede moderniteit.




Inhoud
Inleiding 7
I Humanisme van toen: een aanloopje 11
Erasmus in Kampen 12
Erasmus in Groningen en Zuid-Frankrijk 15
Erasmus' zotheid bij de humanistici 17
Florentijnse humanisten 19
II Commentaren vanuit humanistisch perspectief 23
Heleen Dupuis' ethische vragen en politieke antwoorden 24
Het failliet verklaarde humanisme 27
De filosoof en de levenskunstenaar 31
Kunnemans bevrijding van het verlangen 35
De eeuwig durende dialoog 39
Horizontaal en verticaal geloven 42
Angst, geloof en overspelige seks 45
Paul Cliteur doet het weer! 48
Het treiteren der christenen 52
Troost 54
Nietzsche en Montaigne 55
Lof der onmatigheid 58
Lof der redetwist 61
Portret van de humanist Settembrini 64
De moderniteit en het humanisme 67
Ongelovigen, rationalisten, ietsisten en ander volk 71
III Humanisme van nu 75
Humanisme en de onrechtvaardigheid van sommig lijden 76
Humanisten zorgen niet: zij cultiveren slechts de vriendschap 79
Vrolijke atheïsten, horizontale gelovigen en ander volk 82
De goede dood 84
Afhankelijkheid en autonomie 87
Heilsverwachting, doemdreiging en adviezen 89
De instrumentele rede 92
Ik en de ander 95
Wat is goed tussen mensen? 99
Het hoogmoedige humanisme 104
Fatsoen moet je doen 107
De tolerantie van de principieeltoleranten 110
Humanisme en de oorlog 113
Moraal en autoriteit 117
Humanisme en de ongelooflijke wreedheid van ons en in ons 121
Waarheden 125
Het geluk en de zin 128
Conservatisme en humanisme 131
Authenticiteitsfreaks, zelfontplooiers, en andere individualisten 136
IV Humanisme van nu en straks 139
De noodzaak van een tweedimensionaal humanisme 140
Radicaal humanisme, bestaat dat? 147
Het kleine humanisme is niet genoeg 150
Dromen 155
Een wonderbaarlijke reis door het Westerse denken over de wereld van nu 159
Levensmoed 167
Mensbeelden bij humanisten 171
De eerste en de tweede moderniteit 175
De vitale humanist in de tweede moderniteit 179
Strijd en vriendschap in het humanisme van de tweede moderniteit 182
De empathische rede in het humanisme van nu en straks 185
Dank 190