Mat is idioom? In de Grote Van Dale wordt het begrip idioorn omschreven als “bijzondere, karakteristieke woorden en uitdrukkingen van een taal, het taaleigen’. Het gaat bij dit begrip om een aantal woorden die oon karaktoristieke, vaste eenheid vormen waarbij de woorden samen moor of iets anders betekenen dan de losse woorden. Wie een Lijk in de kast aantreft, hooft in letterlijke zin bepaald een onprettige ervaring, maar als idioom wordt er een onaangename erfenis uit het verleden mee bedoeld waarmee iomand onverwachts geconfronteerd wordt. In het algemene spraakgebruik noemt men idiomatische uitdrukkingen ook wel spreekwoorden. Maar idioom is veel meer dan dat. Van Dale hanteert als criterium voor spreekwoord dat het moet gaan om hele zinnen in de tegenwoordige tijd die een (volks)wijsheid uitdrukken, met een vaste vorm en van een onbekende auteur; bijvoorbeeld beter één vogel in de hand dan tien in de lucht. Dit idioomwoordenboek bevat naast een aantal veelgebruikte spreekwoorden ook woordgroepen die doorgaans worden aangeduid met termen als zegswijze, spreuk, gezegde, uitdrukking. frase en vergelijking. De redactie heeft zich niet bekommerd om het verschil tussen deze categorieën. In dit boek vallen ze allemaal onder de overkoepelende term idioom. Als neutrale term wordt het woord uitdrukking gebruikt.

Kenmerkend voor idioom is dat het woorden bevat die één geheel zijn geworden met de rest van de uitdrukking en hun gewone betekenis geheel of gedeeltelijk hebben verloren. Iets dat raar de knoppen is, is kapot en kennis van de betekenis(sen) van het zelfstandig naamwoord krop helpt dus niet bij het begrijpen van de betekenis van de uitdrukking. Sommige uitdrukkingen bevatten zelfs een woord dat geen gewone betekenis heeft. Iets dat raar zijn mallemnoer of naar de barbiesjes is, is ook kapot en de woorden mallemoer en barbiesjes komen buiten deze uitdrukkingen niet voor.

Idioom komt veel voor in onze taal, meer dan we vaak denken. Een groot aantal uitdrukkingen die wij nauwelijks als idioom ervaren, blijkt dat te zijn als we een poging doen ze (letterlijk) in een andere taal te vertalen: een hekel hebben aan iets, in de war zijn, iemand voor de gek houden, iets tot stand brengen. Natuurlijk zijn er ook uitzonderingen: ook in het Engels kun je iemand door dik en dun Whrough thick and thin) steunen en kastanjes uit het vuur halen voor iemand kan letterlijk in het Spaans worden vertaald (sacarle a alguien las castarias del fuego).

Welke rol speelt idioom in de taal? Idioom is een uitstekend middel om de communicatie soepel en efficiënt te laten verlopen. Door de vaste vorm en het beeldende karakter begrijpen taalgebruikers elkaar doorgaans moeiteloos. Het is niet voor niets dat bijvoorbeeld de redactie van het Nos-fournaal in haar drang om duidelijke taal te spreken, zich zeer veelvuldig van idioom bedient.

Idioom verlevendigt bovendten het taalgebruik. Als tets een enorme en onverwachte tegenvaller is, is de uitdrukking eer koude douche niet alleen sprekender maar ook veel krachtiger en kleurrijker.

Het feit dat veel uitdrukkingen zowel een letterlijk als een figuurlijk aspect heb. ben, wordt door veel taalgebruikers benut om een grappig effect te bereiken. In de reclame is dit aan de orde van de dag, cabaretiers baseren hierop veel grappen en ook in de journalistiek wordt er vaak gobruik van gemaakt (Zalm vangt bot, luidde bijvoorbeeld een krantenkop over minister Zalm van Financiën).

De bekendheid van veel idioom is zo groot dat bij sommige uitdrukkingen volstaan kan worden met slechts een deel van de uitdrukking. Zo horen we vaak: de pot verwijt de ketel, waarbij het tweede gedeelte (dat hij zwart ziet) voor het gemak maar wordt weggelaten. Zo kan men het ook hebben over de spreekwoordelijke druppel, waarvan iedere moedertaalspreker van het Nederlands weet dat het gaat om de druppel die de emmer doet overlopen.

Hoe ontstaat idioom? Idioom wordt voortdurend gevormd, dit in tegenstelling tot spreekwoorden, waarvan er nog nauwelijks nieuwe bijkomen. Vaak gebeurt de introductie van nieuw idioom ongemerkt. Veelal wordt een uitdrukking eerst enige tijd tussen aanhalingstekens of cursief gebruikt, omdat men beseft dat de uitdrukking nog niet algemeen is. Naarmate het idioom echter vertrouwder raakt en het gebruik toeneemt, verdwijnt deze typografische reserve.

Soms wordt idioom heel bewust bedacht door een cabaretier of een andere professionele taalgebruiker. In die gevallen is soms nauwkeurig de geboorte van een uitdrukking te dateren, bijvoorbeeld de datum van een tv-uitzending. Ook van spontaan of onbewust gevormd idioom is soms bekend wanneer het is ontstaan, maar dat is zeldzaam. Een voorbeeld is iets onder de pet houden, dat bij de parlementaire enquête over de Bijlmerramp in 1ggg voor het eerst werd gebruikt en dat in de loop van dat jaar als idioom gebruikelijk is geworden.

Idiomatische uitdrukkingen zijn vaak gebouwd rondom woorden uit de werkelijk: heid van alledag. Dit blijkt wel uit het lijstje van woorden die het vaakst voorkomen in uitdrukkingen:

1 hand I14 6 dag 48

z oog 76 7 geld 45

3 hart 64 8 neus 42

4 woord 61 9 mond 40

5 hoofd 57 to been 39

Opvallend is dat zeven van de tien woorden onderdelen zijn van het menselijk lichaam. Alleen woord, geld en dag vallen daarbuiten. Ook andere lichaamsdelen komen veel voor In uitdrukkingen, bijvoorbeeld oor, kop, vinger, voet en tong. Veel idioom fn anze taal is lang goledan ontstaan. Ean gevolg daarvan is dat In uitdrukkingen allerlei historische verschijnselen voortleven die verder allang zijn verdwenen. Ben duit in het zakje doen Is bijvoorbeeld een springlevende uitdrukking, terwijl de duit toch al tn 1816 Is afgeschaft als munt. In het geval van kijken of je je laatste oortje versnoept hebt, realiseert vrijwel niemand zich zelfs meer dat hier een munt ter sprake komt (eon oortje was 1 Vs cent) Zo zullen waarschijnlijk munten als frank (zijn frank valt), dubboltje en kwartje (wie voor een dubbeltje geboren wordt, wordt nooit een kwartje) de invoering van de euro wel overleven, in het idioom althans.

Veranderingen in onze cultuur dringen meestal ook door in het idioom. Was iemand vroeger een geboren leraar of had hij bepaalde eigenschappen met de paplepel ingegoten gekregen, nu zitten eigenschappen in de genen.

Alle uitdrukkingen van een taal bij elkaar scheppen een beeld van de cultuur van de landen waar die taal gesproken wordt. Uit de grote hoeveelheid uitdrukkingen waarin scheepstermen voorkomen, kan worden afgeleid dat de scheepvaart een belangrijke rol speelde in ons cultuurgebied. Kenmerkend is dat het Nederlands de uitdrukking geen zee gaat hem te hoog kent, terwijl de Duitsers zeggen kein Berg ist ihm zu hoch (Duitsland heeft weinig zee, maar veel bergen). Ook de uitdrukkingen met etenswaren leveren een aardig beeld op van met name de vroegere eetcultuur. Uit de etenswaren die in het idioom gebruikt worden, stijgt een spruitjeslucht op. Geen kiwi's, ananas, pizza of couscous, maar boter, kaas, eieren, appels, spek, bonen, pap, kool en soep en als drank hoort daar melk bij, of hooguit wijn.

Verder blijkt de bijbel een belangrijke invloed te hebben gehad op het ontstaan van idioom. Ongeveer 170 uitdrukkingen in dit boek kunnen direct gerelateerd worden aan een bepaald bijbelboek. Opvallend is overigens dat het boek Mattheus verreweg het vaakst wordt genoemd, namelijk 48 keer.

De selectie van de uitdrukkingen Bij de samenstelling van dit boek is geput uit de databank waarin een groot aantal woordenboeken van Van Dale is opgeslagen. Om tot een goede, evenwichtige verzameling van idiomatische uitdrukkingen te komen is bij de selectie een aantal uitgangspunten gehanteerd. Zo moet een uitdrukking algemeen gangbaar zijn in hedendaags taalgebruik; in de meeste gevallen is dan ook een recent citaat aangetroffen. Verouderde en alleen in dialect gebruikte uitdrukkingen zijn daarom doorgaans niet opgenomen. Daarvoor zijn historische en dialectwoordenboeken de aangewezen naslagwerken. Dit betekent echter niet dat iedereen die Nederlands spreekt alle uitdrukkingen in dit boek zal (her)kennen. Het gebruik van idioom verschilt namelijk sterk per leeftijdscategorie, beroep, regio en dergelijke.