Schertsen, schimpen en schateren

De cultuur van het lachen komt in de Nederlanden met verschillende snelheden tot ontplooiing. Het bekendst zijn de kortetermijneffecten van de politieke humor in schotschriften, grappen en karikaturen, al wordt de betekenis daarvan voor de Opstand in de Nederlanden nog altijd zwaar onderschat. Nieuwe beschavingscodes voor het lachen drongen daarentegen slechts langzaam door, en dan nog weifelend. De Zuidelijke Nederlanden zijn voor het onderzoek van lachen en humor een uitmuntend proefterrein. Hun cultuur staat immers als vrolijke boetiek ten tijde van Erasmus en Bruegel, doch als zwartgallig in de zeventiende eeuw. Maar was de omslag wel zo sterk? Johan Verberckmoes presenteert in dit boek een komische cultuur en een historische antropologie van het lachen, die zich niet in een lineaire ontwikkeling laten vangen, maar nu eens snel en abrupt, dan weer traag, en meestal schoksgewijs veranderden. Kluchtboeken, bijvoorbeeld, gaven eeuwenlang dezelfde grappen door, al haakten ze nu en dan in op eigentijdse orale tradities. De contrareformatorische Kerk had zo haar eigen opvattingen over hoe weinig eervol een volle lach wel was, maar in haar schoot werd het vrolijk vermaan intussen rustig voortgezet. Theoretici van het lachen beriepen zich op sjablonen zoals de lachende filosoof Democritus of het heilzame effect van een flinke lachbui, al laten ze tussen de regels door subtiele aanpassingen in het sociale weefsel zien. Zo bleken onder meer vrouwen anders te lachen dan mannen, en boeren anders dan geleerden. Gedragsvoorschriften scherpten het sociale onderscheid aan, maar werden ook graag overtreden. Kortom, de lach kende zijn eigen wegen. Dit leidde onder meer in de iconografie tot steeds fijnere observaties.