Tussen 1870 en 1914 heeft het Nederlandse ministerie van Justitie een fascinerend bouwprogramma uitgevoerd voor de rechtspraak, het gevangeniswezen en de penitentiaire jeugdzorg, één van de grote bouwprogramma’s van de rijksoverheid in die tijd. Tijdens de modernisering van het rechtsstelsel werden 44 gerechtsgebouwen, 21 gevangenissen en huizen van bewaring, 2 rijksopvoedingsgestichten, 5 tuchtscholen en talrijke gebouwen voor de rijkswerkinrichtingen in Veenhuizen gerealiseerd en verscheidene verbouwingen uitgevoerd. Gedurende deze Justitiële bouwgolf kwamen veel meer gebouwen tot stand dan in eerdere en latere decennia.

Om het programma te realiseren werkte Justitie vanaf 1870 met een departementaal bouwbureau onder leiding van een ingenieur-architect in vaste dienst. Aanvankelijk was dat J.F. Metzelaar (1818-1897), in 1886 opgevolgd door zijn zoon W.C. Metzelaar (1848-1918). Het bouwbureau ging in 1924 op in de Rijksgebouwendienst.

De gebouwen weerspiegelen ideeën over de rol van de staat in de samenleving, over rechtspraak, detentie en heropvoeding en over architectuur. De auteur maakt die relatie zichtbaar via de redenen voor nieuwbouw, de organisatie van het bouwen voor Justitie, de functionele eisen en de typologische ontwikkelingen.

Over veel van de besproken gebouwen is tot nu toe weinig gepubliceerd. Daarnaast geeft de vergelijking van uiteenlopende inrichtingen meer inzicht in de architectuur van deze gebouwen.