Tromp & Maas maken ‘Hemelse Vensters’ van Marc Chagall toegankelijk

In Duitsland staan de mensen vandaag nog steeds in de rij om de ramen van Chagall te mogen zien, in Nederland zijn ze minder bekend. Dr. Jacques Maas en prof. Nico Tromp maken ze toegankelijk voor het Nederlandse publiek, uitgerekend in het jaar van de herdenking van 75 jaar Holocaust en 75 jaar Bevrijding. Op 25 september 2020 werd het boek gepresenteerd.

Het laatste grote kunstwerk dat Marc Chagall, een van de grootste kunstenaars van de 20e eeuw, maakte, voordat hij in 1985 in Frankrijk overleed, waren 30 gebrandschilderde ramen, met bijbelse taferelen voor de Sankt-Stephanskirche in Mainz [D].

Chagall werd door de Nazi’s vervolgd en moest vluchten voor zijn leven. Toen pastoor Mayer de Joodse kunstenaar benaderde voor enkele vensters van een Duitse, katholieke kerk ging hij daar aanvankelijk niet op in. Hij hield vast aan zijn eed om nooit meer een voet op Duitse bodem te zetten. Maar geruime tijd later verraste Chagall de pastoor met een groot aantal ontwerpen voor zijn gehele kerk: de vensters werden een bijzonder zoenoffer voor de vrede en een monument van verzoening.

Hemelse Vensters aan het Woord

Hoogleraar Oude Testament en Hebreeuwse literatuur prof. dr. Nico Tromp msc, en dr. Jacques Maas, hoofddocent Catechetiek, Homiletiek en Didactiek (beiden voorheen verbonden aan de voormalige Katholieke Theologische Universiteit te Utrecht, nu Tilburg School of Catholic Theology), schreven samen het manuscript ‘Hemelse Vensters aan het Woord’. De studie is het laatste manuscript uit het grote oeuvre van de in 2010 overleden pater Nico Tromp. Medeauteur en goede vriend Jacques Maas verzorgde de publicatie. Het duurde tien jaar voordat het manuscript kon worden uitgegeven.

Semiotische methode

Bijzonder in de benadering van Tromp & Maas is dat deze aanvullend werkt op de tv-serie van Jeroen Krabbé over het leven van Marc Chagall. De tv-insteek was biografisch en contextueel. De benadering in dit boek is van binnenuit, vanuit het kunstwerk op zoek naar de betekenis vanuit de gebrandschilderde ramen zelf, en veel minder vanuit Chagalls leven. Het is een aanpak die de betekenis van het kunstwerk voorop stelt; deze benadering gaat sec uit van de afbeelding, zoals de kunstenaar die presenteert aan zijn kijkers. Eerder maakten beide auteurs al een dergelijk boek over werk van Rembrandt.

De gebrandschilderde glazen van de Sankt-Stephanskirche in Mainz ontstonden in nauwe samen­werking met glazenier Charles Marq te Reims. Vanaf 1973 tot zijn dood in 1985 heeft de joodse kunstenaar in Frankrijk gewerkt aan deze ramen, als een blijvend monument van verzoening na een wereldoorlog, die voor de joden in Duitsland een Shoah, een ramp, werd. Het verzoek van de Duitse pastoor Klaus Mayer kwam voor Chagall dan ook als een enorme uitdaging. Het antwoord van de kunstenaar is een ware schepping: nieuw, oorspronkelijk en ongehoord. De duistere, ja helse erva­ring van de Shoah is hier vastgelegd in doorzichtige glazen, in hemelse vensters. Doorzichtig, maar diepzinnig. Hemels, omdat ze gedrenkt zijn in een hemels blauw; hemels omdat ze letterlijk en figuurlijk omhoog streven, hemelwaarts; hemels ook omdat hun ware schoonheid niet van deze aarde is.

In dit bijzonder en rijk geïlliustreerde boek maakt de lezer een opgang naar de kerk met haar ramen en een rondgang binnen de ramen zelf. Die tocht begint in Mainz op de Schillerplatz en voert naar de Sankt-Stephansplatz en binnen de kerk van het portaal naar het priesterkoor, en in het glazen landschap van Adam naar Sara en Abraham, Mozes en van broeder Jezus naar nu. We bewegen ons door de vensters en laten onze ogen door de ramen de kost geven. En kijken ons de ogen uit.

Het duo Maas-Tromp dat hier als gids optreedt, heeft in het boek Voorlezen uit Rembrandt de werkwijze: ‘van binnenuit kijken’, ontwikkeld aan de hand van bijbelse voorstellingen van de Hollandse meester. Nu doen de auteurs verslag van hun rondgang door de bijbel van Chagall en hun manier van kijken. Zij hopen dat de lezer zelf kijker zal worden. Want kijken, dat moet je zelf doen. Er is hier nog veel te beleven.

Dr. Jacques J.C. Maas was van 1983 tot 2012 als universitair (hoofd-)docent en onderzoeker voor catechetiek en didactiek verbonden aan de Faculteit Katholieke Theologie van de Universiteit van Tilburg te Utrecht. Prof. Dr. Nico J. Tromp msc (overleden in 2010) was tot 1991 hoogleraar exegese van het Oude Testament en Hebreeuws aan dezelfde instelling. De auteurs publiceerden eerder tezamen: Constructief Bijbellezen. Zelfstandig en actief in de bijbel lezen: een semiotische methode (Gooi en Sticht, 1987) en Voorlezen uit Rembrandt. Visies op bijbelse verbeeldingen (Lannoo, 1999).