Spinoza (1632-1677) wordt wel beschouwd als de belangrijkste filosoof die Nederland ooit gekend heeft. Men ziet hem als voorvechter van de individuele vrijheid en van de democratische staat. Niet voor niets besloot de stad Amsterdam een standbeeld voor deze wijsgeer op te richten, met als opschrift: ‘Het doel van de staat is de vrijheid’. De zin is ontleend aan Spinoza’s Theologisch-politiek tractaat. Het boek verscheen precies 350 jaar geleden.
Alleen, klopt deze interpretatie van Spinoza eigenlijk wel? In De list van Spinoza laat filosoof Victor Kal zien dat woorden als ‘vrijheid’ en ‘democratie’ voor Spinoza inderdaad belangrijk zijn, maar in een heel andere richting wijzen dan men meestal denkt. Aan de hand van citaten uit het Theologisch-politiek tractaat bewijst Kal dat Spinoza in dit werk met buitengewoon vernuft een ‘religie’ ontwerpt, in feite een staatsideologie, om het volk daarin met list en bedrog op te sluiten. Stap voor stap maakt Kal de grote ‘gelijkschakeling’ zichtbaar waarvan Spinoza denkt dat je die nodig hebt met het oog op de eenheid van de samenleving. Het ontwerp en de strategie van Spinoza zijn heden aan de orde van de dag, en dat wereldwijd. Victor Kal (1951) doceert filosofie aan de Universiteit van Amsterdam.