Eén van de fascinerende aspecten van de nagelaten geschriften van Etty
Hillesum is de manier waarop zij zich in een uiterst hachelijke situatie
en in een verbazend hoog tempo innerlijk heeft kunnen ontwikkelen
tot een persoonlijkheid die zich vanuit een diepgaande zelfreflectie op
andere mensen betrokken weet.
Een manier om het pad naar zelfverwerkelijking, dat Etty Hillesum in
de periode 1941-1943 is gegaan, in kaart te brengen is te letten op de persoonlijke
voornaamwoorden die zij in haar dagboeken gebruikt. Gaandeweg
verplaatste zij zich vanuit het ‘ik’ in een ‘jij’ en een ‘men’ – om
ten slotte op te gaan in een ‘wij’. Een andere aanpak is om haar ideeën
te vergelijken met die van de Joodse psychiater Viktor Frankl. Beiden
bewogen zich in het spanningsveld tussen vrijheid en gevangenschap
en wilden in de meest extreme omstandigheden hun menselijkheid niet
opgeven.
De eerlijke zelfreflectie van Etty Hillesum staat in schril contrast met de
manier waarop nazi’s als kampcommandant Albert Konrad Gemmeker
en de ‘kroonjurist van het Derde Rijk’ Carl Schmitt hun persoonlijke verantwoordelijkheid
probeerden te ontlopen door zich voor te doen als een
speelbal van het lot. Niettemin had de Bulgaars-Franse filosoof Tzvetan
Todorov naast bewondering ook kritiek op Etty Hillesum, omdat zij –
volgens hem – niet in verzet kwam. De vraag is in hoeverre deze kritiek
gegrond is of dat Etty Hillesum een eigen manier had om verzet te
plegen. In dit opzicht kan de vergelijking met de Bijbelse Esther zinvol
zijn. Beide vrouwen kiezen voor hun volk, wanneer dit met uitroeiing
wordt bedreigd.