Meer dan een halve eeuw is er over de oorlog in termen van ‘goed’ en ‘fout’ gedacht. Vandaar de grote aandacht voor onthullingen over Luns, Aantjes, Weinreb, De Quay, Menten, Van Gasteren of de schrijvers die Adriaan Venema bijeenbracht. Het lijkt een onvermijdelijke reactie op de misdaad van de moord op de joden.
In GRIJS VERLEDEN betoogt schrijver en historicus Chris van der Heijden dat de situatie destijds heel wat minder duidelijk was dan het beeld wil. De polen goed en fout hebben tijdens de oorlog zeker bestaan, maar de overgrote meerderheid van de Nederlandse bevolking modderde in een grijs gebied waar niet een morele keuze maar toeval, omstandigheden en klein opportunisme de positie bepaalden.
Al zijn aardig wat Nederlanders actief geweest in het verzet, veel groter was het aantal dat ‘verzetjes’ pleegde, schijnbaar moedige daden waarmee ze wel hun onvrede toonden maar geen gevaar liepen. Iets dergelijks geldt voor de andere kant. Tal van Nederlanders hebben de zijde van de Duitsers gekozen, maar veel groter was het aantal dat maar zo'n beetje meedeed. Pas bij nader inzien hebben hun daden een zwarte kleur gekregen.
In dit boek verklaart Van der Heijden het grijze gedrag van de Nederlanders uit het verleden. Nederland was een rustig land waar niets kon gebeuren. Men probeerde na de Duitse inval ook zo snel mogelijk terug te keren naar de toestand van weleer. Aanvankelijk lukte dat redelijk; pas in de tweede helft van de oorlog bleek het steeds moeilijker. Nederland werd meegezogen in de internationale strijd. Bovendien nam de Duitse terreur toe. Nederlanders zagen zich nu gedwongen te reageren. Opnieuw was die reactie niet zozeer het resultaat van een morele keuze, maar een noodzaak.
Dat de moraal tijdens de oorlog niet zo diep geworteld was als men later suggereerde, bleek spoedig na 1945. De pogingen terug te keren naar de vooroorlogse rust werden versterkt door de wederopbouw. Daarbij ging het om herstel en economische groei, het morele aspect was ondergeschikt. Halverwege de jaren '60 kwam de kentering. Op hetzelfde moment dat de oorlog in toenemende mate geassocieerd werd met de moord op de joden, namen Lou de Jong, Jacques Presser en een aantal anderen het woord. Uit hun werk en uit een enorme hoeveelheid daaraan verwante detailstudies ontstond het verhaal waarmee nu al minstens twee generaties zijn grootgebracht.
Dat is een dramatisch en moralistisch verhaal: van slachtoffers, boeven en helden. Het strookt echter slechts ten dele met de belevingswereld van de toenmalige Nederlandse bevolking. Die was zoals Nederland en zijn bewoners altijd geweest zijn: schipperend, ‘grijs’. Kenmerkend voor hen zijn niet degenen die hun kop in de wind gooiden, en evenmin de collaborateurs die nijver meehielpen. Kenmerkend zijn de talloze ambtenaren die doorwerkten, de conducteurs die de treinen bleven besturen, de winkeliers die een beter centje dan ooit verdienden, de industriëlen die aanzienlijke winsten maakten, de werklozen die eindelijk een baan kregen, de vrouwen die probeerden de oorlog buitenshuis te houden. Zij waren niet goed, zij waren niet fout, zij waren gewoon mensen, gewoon Nederlanders.
Over ZWARTE RENAISSANCE schreef de pers:
‘Een zeer onderhoudende en toegankelijke cultuurhistorische studie.’ Judith Pollmann in NRC Handelsblad.
‘Niet te versmaden.’ Marijke Arijs in de Standaard
‘Van der Heijden schrijft vanuit schier onuitputtelijke kennis van poëtische bronnen uit die tijd. (...) Hij vertelt graag en meeslepend.’ Jan Blokker in de Volkskrant.
‘Een monumentaal werk.’ Maarten Steenmeijer in Vrij Nederland